Reprinted from: Honar Nameh, University of Art, Tehran, Volume 6, No. 20, Fall 2003 (A brief of the article in English; complete text and photos are available in Persian.)

Thirty Three Gods of Rig Veda Yasaman Ramezan Mahi Iran, 2003

Religion in India, which is the land of incredible, is a collection of divine writings, varied beliefs and philosophical schools, many sacred legends and innumerable myths.

Despite their complexity, numbers and variation, this amalgam of beliefs possess a cohesive, surprising and astonishing order.

If an ancient Iran people's philosophy and worldview are summed up in ancient literature, in India, Indian philosophy is nurtured within the confines of Hindu religion, with its many manifestations in Indian stone carvings.

The earliest school of Hindu thought of the Vedic period appeared in the form of the books of Rig Veda. In this period, there were thirty three principal gods, which formed the basis of Vedic thought.

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

این مقاله و عکس‌ها از "هنر نامه"، فصلنامه تخصصی دانشگاه هنر، باز نشر شده است
شماره ۲۰، سال ششم ، پاییز ۱۳۸۲

تحقیقی پیرامون سی و سه خدای ریگ ودا یاسمن رمضان ماهی ایران، ۲۰۰۳

چکیده:
در هندوستان، که سرزمین عجایب است، دین مجموعه ای است وسیع از نوشته های آسمانی، آرای گوناگون نظری، مکتبهای فلسفی و انواع افسانه های مقدس و تعداد بی شماری اسطوره، که برخلاف پیچیدگی، تعدد و تنوع، دارای نظمی پیوسته شگفت آور و درخور ستایش است. اگر در ایران باستان فلسفه ی اعتقادی و نوع نگرش مردم در ادبیات کهن خلاصه شده است، در هندوستان فلسفه ی هندی در دامن دین هندو پرورش یافته است، که تجلی آن را امروزه می توانیم در انواع حجاری های سنگی هندی مشاهده کنیم. کهن ترین مکتب هندی در دوره ی ودایی با ظهور کتاب های "ریگ ودا" شکل گرفت. در این دوره سی وسه خدای بارز و اصلی وجود دارد، که اساس تفکر ودایی را تشکیل میدهد. در این مقاله به طور خلاصه به بررسی این سی و سه خدا می پردازیم.



دوران بزرگ فلسفه ی هند
"رادها کریشنان" (۱) ، فیلسوف و تاریخ شناس بزرگ هندی، از لحاظ فلسفی تاریخ هند را به چهار دوره ی بزرگ تقسیم کرده است:
۱ - دوره ودایی (Vedic period) (۱۵۰۰ الی - ۶۰۰ سال ق . م )
۲ - دوره حماسی (Epic period) (۶۰۰ ق . م الى ۲۰۰ ب . م)
۳- دوره سوتراها (Sutra period) از سده ی دوم میلادی آغاز شد (۲)
۴ - دوره مدرسی (Scholastic period): این دوره نیز از سده ی دوم میلادی آغاز شد.
در این مقاله تنها به بررسی دوره ودایی و خدایان ذکر شده در آن خواهیم پرداخت. (۳)



دوره ودایی
بعد از آنکه اقوام هند و اروپایی به شبه قاره هند آمدند و در آنجا مستقر شدند، دوره ی ودایی آغاز شد. این دوره خود به سه بخش اصلی تقسیم می شود:

۱ - دوره ی آغاز سرودهای "ریگ ودا" (Rig Veda)
۲ - دوره ی "براهماناها" (Brahmanas)
۳- دوره ی "اوپانیشادها" (Upanisads)


کهن ترین نوشته ی مکتوب آیینی که از اقوام هند و اروپایی به ما رسیده، سرودهای "ریگ ودا" است. درباره ی مفهوم و چگونگی نگرش و انواع خدایان ذکر شده در آن، بعدها به تفصیل بحث خواهیم کرد. در این جا به همین بسنده می کنیم، که اساس تفکر این سرودها و فلسفه ی شکل گیری آن ها، در ایجاد یک نوع وحدت و پیوستگی بین دنیای فانی آدمیان و دنیای باقی خدایان بوده است. برای برقراری این ارتباط، مراسم چگونگی چیدن محراب آتش و مراحل تقدیم قربانی به بارگاه خدایان سفارش شده است.

در دوره ی "براهمانا"، که به آن دوره ی برهمنی هم گفته می شود، زیرا دوره ی استیلای طبقه ی برهمنان و کاهنان است، این مراسم عبادی بسط و توسعه یافت و کم کم به صورت معتقدات قشری درآمد و از حدودی که موبدان ابداع کرده بودند، تجاوز نکرد.

در دوره ی "اوپانیشادها" این مراسم عبادی، کم کم "باطنی" شد و دید فلسفی از خارج به درون گرایید. در این دوره با ارزنده ترین آثار معنویت هندو مواجه هستیم، چرا که قربانگاه مبدل به پیکر مرتاض، و قربانی مبدل به حیات او، و هدف قربانی، مبدل به حقیقت و ذات مرتاض شد.

شاید، علت گرایش از عالم بیرون به عالم درون را در این بتوان جستجو کرد، که با شروع دوره ی برهمنی و اوجگیری مراسم قربانی و هرچه بالاتر رفتن هزینه های برپایی مراسم برای هر چه با شکوه تر جلوه دادن آن ، به تدریج خزانه های پادشاهان تهی شد و با ظهور "اوپانیشاد" بود که این موضوع به تعادل رسید.

دو خدای اولیه:
سمت چپ خدا - بانوی مادر با نوزادی که از سینه او شیر می نوشد، تندیس مفرغی از قبیله کوند، سده دوم پیش از میلاد. نزد این قبایل قربانی کردن انسان رواج داشت و با نزول خدا ـ بانوی باروری از بین رفت.
سمت راست تندیس سفالی، خدا - بانوی باروری سده دوم پیش از میلاد ، به دست آمده از بنگال.
این تندیس ها ، متاثر از اعتقادات ودایی راه یافته به آیین هندو است. تندیس با چشمان ماهی مانند، نماد خدای فراوانی و خدای در انتظار قربانی است.

ودا و کلیاتی درباره ی نگرش ودا به زندگی
به عقیده ی هندوان این سرودها مبدا غیر انسانی دارد، که به صورت وحی به آدم رسیده است و زاییده ی طبع شاعر پیشه ی هیچ مخلوقی نیست.

كلمه و دا (Veda) از ریشه (Vid) گرفته شده، که به معنی دانستن است. در لاتین کلمه (Videre) و در انگلیسی (Wit) از همین ریشه می باشد. مراد از ودا معرفت و دانایی است. دانایی که انسان را برای رسیدن به سعادت رهنمون باشد. این سرودها سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر رسیده، تا آن که در سده ی ششم پیش از میلاد نگارش و تدوین شده است.

مذهب ودایی، مانند اکثر ادیان کهن، عبادت پدیده های طبیعی مانند آتش، خورشید، باد و باران است. این پدیده ها به صورت رب النوعی جلوه می کنند و گاهی چند پدیده با هم در ید قدرت خدایی واحد قرار می گیرند. به همین علت خدایان ودایی دارای ویژگیهای مشترک اند. مثلا ممکن است خدایان، معرف جنبه های گوناگون یک پدیده باشند و در نتیجه چند خصوصیت فردی و بسیار خصوصیات مشترک داشته باشند. به همین علت، در جای جای این مذهب مشاهده می کنیم، که خدایان برای خلق یک چیز با هم مشارکت می کنند، مثلا: خورشید و یا آسمان را با هم خلق می کنند؛ با هم قربانی می کنند و ... شکل ظاهری خدایان، همان شکل انسانی است، هر چند به روشنی مشخص نیست، اما از بخش هایی مثل مو، شکم، سینه، سر، دست و دهان سخن رفته است. این خدایان گاهی از هم تفکیک و گاهی در هم ادغام می شوند. جالب آنکه، در انتهای این سرودها، ما با خدایی واحد مواجه هستیم، یعنی این سی وسه خدا در هم ترکیب و خدای واحدی را به وجود می آورند.

در ودا سخن از بت و معبد نیست، بلکه فقط قربانگاه وجود دارد. اشاره اندکی به مرگ و نیستی شده و اگر مرگ هست مخصوص دشمنان و بد کرداران است. در مورد خاکسپاری، در ودا ، هم سوزاندن و هم به خاک سپردن معمول است، اما بیشتر سوزاندن باب می باشد. زیرا اعتقاد به این است، که روح با آتش مطهر می شود. به همین علت، وسایل زینتی و شخصی شامل سلاح و ... حتى همسر، با جنازه ی مرد آتش زده می شود، تا در آن دنیا از آن ها استفاده کند. روح پس از مرگ به یاری ارواح پدران و به روشنایی ابدی می پیوندد و "یمه" (۴)، خدای عالم نیاکان و ملک الموت، به او استراحتگاهی می بخشد. در ودا سخن از بهشت و دوزخ رفته است. جایگاه بهشت گاه در آسمان سوم، گاه در برترین آسمان و گاه در میان آسمان ذکر شده است. آنجا را نوری ابدی فرا گرفته است.

بهشت، جایگاه پدران است و گاه با خورشید یکی است. گاهی ستارگان نیز جایگاه مردم پارسایند، که به بهشت رفته اند. بهشت جایگاه قربانی دهندگان، آنان که در نبرد جان باخته اند و آنان که نیکو کردار می باشند، است. در بهشت همه ی آرزوها برآورده می شود. پیری وجود ندارد و جسمی با شکوه به انسان بخشیده می شود. بیماری نیست و آنان که ناقص از جهان رفته و یا به جهان آمده اند، در آنجا کمال مطلق می یابند . در آثار کهن تر ودا، سخن از دوزخ نیست، ولی در اواخر عصر ودایی، دوزخ شکل می گیرد و سخن از "فروترین تاریکی" می رود، که جایگاه جادوگران و بدکاران است. همچنین سخنی از محاکمه پس از مرگ در ودا نیست.


ایندرا، سلطان سه جهان، خدای جنگجوی، نشسته بر سریر، با عصای سلطانی، که با تاثیر از ودا، پای خود را بر یک سگ شکاری نهاده است. تندیس چوبی ، جنوب هند ، قرن ۱۷ م .

انواع کتاب های وداها
عقیده ی هندوان بر این است، که ودا در ابتدا مشتمل بر صدهزار بیت می شده، که به چهار قسمت تقسیم شده بوده است. این چهار قسمت در حال حاضر نیز موجود می باشد. ریگ ودا، که از همه معتبرتر و مستندتر است، اساس بحث ما را در این مقاله تشکیل می دهد. چهار فصل وداها عبارت اند از :
۱- ریگ ودا (Rig Veda)
۲- ياجور ودا (Yajur Veda)
۳- ساما ودا (Sama Veda)
۴ - آتهاروا ودا (Atharva Veda)
هر کدام از موارد فوق خود به دو گروه "سامهیتا"، یعنی مجموعه ی سرودها، و "براهمانا"، یعنی تفاسیر سرودهای ودا، تقسیم می شود. از سوی دیگر هر "براهمانا"، خود به دو گروه "آرانیکاها" (Aranyakas)، که مربوط به نیایش و عبادت و مناجات درونی است، و "اوپانیشادها"، که مربوط به حکمت الهی و طریق (Upanisads) وصول به معرفت ایزدی است، تقسیم می شود.

ریگ ودا
لفظ ریگ ودا از دو کلمه ی ریگ (Rig) به معنی "درخشش"، و ودا (Veda) به معنای "سرود مقدس" تشکیل شده است و در کنار هم "عرفان و دانش مقدس" معنا می دهد. این کتاب شامل هزار و بیست و هشت سرود است، که در ده فصل تقسیم بندی شده است. لازم به ذکر است، که این سرودها طی ۳۰۰ سال نازل شده اند، در نتیجه تعدادی از خدایان در هر فصل حذف و یا تازه نام برده می شوند. ریگ ودا شامل سرودهایی است، در مدح و توصیف خدایان، و به علت گسستگی و طولانی بودن زمان وحی آن، تعدادی از خدایان، ابتدا خدایی قدرتمند و باشکوه و جلال بوده و در انتها جزو خدایان فرعی می شوند و یا در ابتدا جزو خدایان خیر و نیکی، و در انتها جزو خدایان شر قرار می گیرند.

فرضیه کارما
یکی از فلسفه های موجود در هندوستان، مبحث قانون کارما (۵) (Karma) است. فرضیه ی کارما، با توجه به نظریه ی تناسخ به وجود آمده است. نظریه ی تناسخ عبارت است از، خارج شدن روح از یک کالبد و دمیده شدن آن در کالبد دیگر. فرضیه ی کارما به این نکته می پردازد، که نظام طبیعی عالم، بر نظام اخلاقی نیز حاکم است و این دو نظام با هم مرتبط هستند. به عبارت دیگر هر کردار و اندیشه و رفتاری که از آدمی سر می زند، واکنشی در بردارد، یعنی به محض انجام دادن عملی، نیرویی تولید می شود، که بر حسب آنکه خیر یا شر بوده باشد، عکس العملی در پی دارد، که در زندگی آینده و یا زندگی کنونی آدمی تاثیر خواهد گذاشت. به عبارت دیگر، تاثیرات ناشی از زندگی دوره ی قبلی یک فرد، در زندگی بعدی او، یعنی پس از آن که روح او در کالبد دیگری دمیده شد، دیده می شود و تا آنجا که انسان به معرفت مطلق و وارستگی کامل نائل نیاید، از این گردونه آزاد نخواهد شد.

آغاز آفرینش از نظر ریگ ودا
در یکی از سرودهای ریگ ودا چنین می خوانیم: در آن هنگام نه هستی بود و نه نیستی. نه هوایی و نه آسمانی بر فراز آن. آیا جنبشی پدید آمد؟ کجا، به زیر کدامین پوشش؟ آیا فقط آب بود؟ آب های ژرف و نفوذ ناپذیر؟ در آن هنگام نه مرگ بود و نه جاودانگی. نه هیچ نشانی از شب و روز. در ازل تاریکی را تاریکی مستور ساخته بود. آن شیء واحد در سکوت و سکون، به آرامی دم می کشید و چیز دومی وجود نداشت. تا آن گاه، که به قدرت گرما، آن یگانه مجرب به بار آمد. آن گاه در آن یگانه، اراده ی به وجود آمدن پدیدار شد و این نخستین بذر روح بود. دانایان به کمک عقل، به جستجوی آن حقیقت در قلب خود همت گماشتند و دانستند که بند هستی در نیستی است. (۶)

در این سرود، مبدا عالم و آغاز آفرینش و هستی را، از نیستی دانسته اند. آب ها به معنای ماده ی اولیه جهان است، که از آن موجودی بزرگ و پروردگاری بی همتا، فرخنده و باشکوه، خویش را به یاری نیروی حرارت و گرما، که همان ریاضت است،می آفریند. در این سرود مقدمات یک تثلیث وجود دارد:

۱ - مفهوم خالق، که پدید آورنده آب های بدو خلقت است.
۲ - آب ها، که به منزله ی ماده ی اولیه و بطن صور عالم اند.
۳- مفهوم خدایی، که روحش بر سطح آب ها ظاهر می شود و به تکوین سایر سلسله مراتب هستی می پردازد.

به اجمال میتوان گفت، این سه اصل به این قرارند:
الف - اصل فاعل، که محرک نخستین است.
ب - ماده ی اولیه و ابتدایی جهان، یعنی آب ها
ج - نخستین موجود آفرینش

این تثلیث را می توان با راز مسیحیت مقایسه کرد. پدر به مثابه اصل اول و مریم همان ماده ی اولیه و مسیح اصل سوم است، که عقل کل یعنی "لوگوس ونوس" است. روح القدس پیوند مسیح است به مبدا، یعنی پدر.


وارونا، فرمانروا، آفریننده و پاسدار قانون جهان. او رفتار مردمان را در نظر دارد و ریسمان یا کمندی که از شانه های او آویخته است، وسیله كيفر خطاکاران می باشد. تندیس سنگی ، سده ۱۱ م

تقسیم بندی خدایان
محققین مختلفی در تقسیم بندی خدایان ودایی کوشیده اند و مکتب های گوناگونی در این رهگذر به وجود آمده است، که در این میان به یکی از مهم ترین و مطرح ترین آنها می پردازیم:
مكتب "ژرژ دو مزيل" (۷): عقیده بر این است، که خدایان بر اساس وظیفه شان به یک نظام سه گانه تقسیم می شوند:

۱- خدایان آسمانی، که دارای مقام حاکمیت و فرمانروایی هستند. این طبقه عالی ترین درجه نظام سه گانه را دارند و دارای دو جنبه ی قانونی و اخلاقی و سحر و جادو می باشند، که در حقیقت با طبقه موبدان و برهمنان هماهنگی دارد.
۲- خدایان برزخی (فضای میانه یا خدایان جوی)، که نماینده نیرو و قدرت دنیوی هستند، که در حقیقت با طبقه کشاترایاها و جنگجویان و اربابان اسلحه هماهنگی دارد.
۳- خدایان زمینی، که نماینده ی فراوانی و نعمت و قدرت در ناحیه ی طبیعت و زمین هستند، که با طبقه کشاورزان و گله داران تطبیق دارد.

همان گونه که مشاهده شد، تقسیم بندی این نظام سه گانه توسط "دو مزیل" بر اساس وظایف خدایان می باشد، که کاملا با نظام طبقاتی و اجتماعی مردم هندو منطبق است، زیرا آنها همواره بین طبقات اجتماعی و دینی خود با خدایان ارتباط و تقابلی دیده اند، به طوری که معتقد هستند: "اگنی"، خدای آتش، با طبقه ی کاهنان و "ایندرا" با طبقه ی سلحشوران و "ويشوادوا" (Visvadevah) با مردم عادی برابر است.

در جای جای سرودهای ودا، به دسته خدایان اشاره شده است و در بعضی موارد به خدایان فردی اشاره شده است. در حقیقت، با دو دسته خدای جمعی و خدای فردی مواجه هستیم. خدایان گروهی خود به سه دسته تقسیم می شوند: "آدی تیاها" (Adityas) "رودراها" و "ماروت ها" (Rudeas & Maruts) و "واسوها" (Vasus). عقیده ی "دومزیل" این خدایان در نظام سه گانه به این صورت هستند:

۱ - "آدی تیاها"، در مرتبه خدایان آسمانی و فرمانروایی
۲ - "رودراها" و "ماروت ها"، در مرتبه ی خدایان برزخی و سلحشوری
۳- - "واسوها"، در مرتبه ی خدایان زمینی و بخشنده سلامتی و نعمت و فراوانی

در "اوپانیشادها"، تعداد خدایان سی وسه نفر ذکر شده است و بقیه در حکم تخیلات اینان قرار می گیرد. این سی وسه خدا عبارت اند از : هشت واسو، یازده رودرا، دوازده آدی تیا. این ها به اضافه "ایندرا"و "پراجاپاتی"، که از خدایان فردی هستند، سی وسه خدای ودا را تشکیل می دهند.



خدایان جمعی
۱- آدی تیاها، (Adityas) خدایان آسمانی و فرمانروایی
"آدی تی" به معنی "عدم بند و پیوست است"، که از ریشه "دیتی" (Diti) به معنی "پیوست" آمده و هم ریشه با "دا" (Da)، به معنی بند زدن و پیوستن می باشد و به همین علت مفهوم ابدیت را در بر دارد. (۹)

آدی تیاها شامل دوازده خدا می باشند، که بر دوازده ماه سال منطبق هستند. آدی تیاها را، از فرزندان آدی تی، الهه بزرگ، که همان آسمان بی حد و حصر و شب بی پایان و مادر خدایان است، می دانند. عنوان هایی که به "آدی تیاها" نسبت داده می شود، عبارت اند از: درخشان، ژر، زرین، بی گناه ، پاک، گرداننده ریتا و ... این دوازده خدا را، با دوازده جهت فضا منطبق دانسته اند. در حقیقت می توان گفت: "آدی تی" ، الهه ی بزرگ، به منزله ی فضای بیکران و مرکز چرخش عالم فرض شده و این دوازده خدا جهتهای مختلفی هستند، که از آن خارج شده و هر یک به سویی گسترش یافته اند.

"آدی تیاها" تجلی و تجسم قوانین کیهانی در جوامع انسانی هستند. در حقیقت اینان هستند" که رابطه ی انسان ها را با یکدیگر و همچنین روابط بشری را با قوای طبیعی" که مسیر اتصال به خدایان است، برقرار می کنند. "آدی تیاها" خود به دو گروه اصلی و فرعی تقسیم می شوند، که هر کدام شش خدا را در بر می گیرند . لازم به ذکر است که در "ریگ ودا" با دو عالم روبرو هستیم: عالم کبیر شامل زمین، فضای میانه و آسمان، که به ترتیب با سطح اجتماعی "ويشيا"، "كشاتریا" و "برهمن" تطابق دارد. و عالم صغیر، که شامل جسم، نفس و روح است. انسان در نظام جهان شناسی هندو، نسخه ی کوچک و تمام نمای عالم کبیر است و هر صفتی که در عالم کبیر است، مشابه آن در عالم صغیر نیز موجود می باشد. در حقیقت جسم با زمین، نفس با فضای میانه و روح با آسمان مربوط و هم تراز است. به علت همین انطباق میان عالم کبیر و عالم صغیر است، که تعداد این خدایان زوج می باشد. حال به بررسی هر خدا می پردازیم:

آدی تیاهای اصلی
وارونا (Varuna)
لفظ "وارونا" با "اورانوس" لاتین (Uranus) و اورانس یونانی (Oranos) هم ریشه است. کهن ترین خدای هند و اروپایی دیائوس (۱۰) نام دارد، که به مرور زمان به درجه پدیده های آسمانی، چون روشنایی روز و غیره سقوط می کند. بعد از ديائوس، خدایی به نام وارونا ظهور می کند. در ریگ ودا، وارونا را با لفظ "ويش وادار شتا" (sta Vis vadar) نیز خوانده اند، که به معنی "ظاهر در همه جا" می باشد. (۱۱)

نیروی اعجاز و شگفت انگیز وارونا، "مایا" نام دارد، که به معنای سحر و جادو است، چون وارونا محافظ نیروهای ما بعد الطبیعی عالم است. در ودا، در توصیف وارونا و شمایل او چنین آمده است، که او هزار چشم و دیده بانان بی شمار دارد. هیچ چیز از نظر باریک بین او در امان نیست و بر همه چیز آگاه و تواناست. وارونا، همان اهورای ایرانی است و این دو در اصل یکی بوده اند، زیرا هر دو با صفت خدایان فرمانروایی جهان، آراسته شده اند. دیگر اینکه در ودا عنوانی، که بیشتر به وارونا تعلق گرفته، "آسورا" (Asura) است و اهورای ایرانی و آسورای هندی هر دو از ریشه "آسو"، به معنای مولا و سرور مشتق شده اند.

وارونا حاكم مطلق جهان و ناظم نظم کیهانی است که ریتا (Rta) (۱۲) نام دارد. مراد از "ریتا" آن شریعتی است، که به موجب آن جهان پایدار و استوار می ماند. ریتا نظامی است، که بر اساس آن پایه ی قربانی و آیین نیایش بنیان نهاده شده است. در واقع ریتا، همان ناموس اخلاقی و معنوی است، که ناظم رفتار انسان ها با یکدیگر است. به همین علت، وقتی انسانی مرتکب گناهی می شود، روی به گرداننده ی این نظام، یعنی وارونا، می کند و از او طلب بخشش می نماید . (۱۳) او را در جای دیگر، ضامن پیمان ها و معاهده ها و قول هایی، که میان آدمها بسته می شود، نیز می دانند. (۱۴) وارونا بعدها از مقام خود نزول کرده و ایندرا (Indra) جایگزین او می شود. نیروی سحر آمیز وارونا تبدیل به "قدرت خلاقه" (Maya) در "رودرا شیوا" می گردد و "رودرا شيوا" وارث میراث معنوی او می شود. "رودرا شيوا"، که یکی از خدایان ودایی است، به منزله ی نسخه تندخوانی واروناست و این دو در واقع دو جنبه ی شدت و ضعف حقیقتی واحدند. در دیگر سرودهای ودا، او را "خدای عالم فانی" می دانند. او گناهکاران را در دام خود گرفتار و آن‌ها را مجازات و یا عفو می کند. (۱۵)

وارونا در قدیم بیشتر از جانب ماهیگیران و در ایام قحطی پرستیده می شده است، چون در یک سری از توصیفات شمایل وارونا، او را مردی با چهره ی روشن و سفید پوست، سوار بر یک جانور خارق العاده ی دریایی که "ماكارا" (Makara) نام دارد، وصف می کنند. "ماکارا" سر و دو پای جلو به صورت گوزن، و دمی چون ماهی دارد. البته امروزه پرستش و ارونا منسوخ شده است.


ویشنو، از خدایان تثلیث هندو، نقاشی سده ۱۷ م .

ميترا (Mithra)
از ریشه "می" (Mei)، به معنی تعهد اختیار کردن و پیمان بستن آمده است (۱۶) و به مفهوم آن خیری است، که به یاری آن پیوند و تعهد اختیار می شود . میترا از خدایان کهن آریایی است و در ایران باستان نیز خداوند عهد و پیمان دو جانبه و معاهده های میان دو دولت بوده است و ایرانیان باستان برای قطعی کردن عهد نامه هایی از این قبیل، گاو نری به درگاه میترا قربانی می کردند و بدین ترتیب کم کم میترا به عنوان عامل وصلت و محبت و رفاقت مورد پذیرش قرار گرفت. این لفظ در زبان سانسکریت در جریان سپری شدن، ایام مفهوم "دوست" یافت.

در فارسی متاخر نیز، کلمه مهر (Mehr) از تحول همین لفظ میترا گرفته شده است. در کتیبه های هخامنشی این لفظ به صورت "ميترا" (Mithra) و در لفظ پهلوی به صورت "میتر" (Mitr) آمده و ما امروزه به آن "مهر" می گوییم. (۱۷) بنابر اوستا، میترا در قالب گاو نری ظهور کرده و خویش را به خاطر بقای عشق و صلح متقابل جهانیان قربانی کرده است. میترا از طرفی پیشرو آیین محبتی است، که در مسیحیت رواج دارد و بر اساس آن حضرت عیسی مسیح، خود را به خاطر برقراری آن قربانی می کند.

لفظ میترا، به جز یک مورد، در تمام سرودهای ریگ ودا در کنار وارونا آمده است (۱۸) و میترا در کنار وارونا، یکی از قوانین سحر آمیز خدایان هند و اروپایی را تشکیل می دهد. میترا نمودار صفت پیوستن و اتصال دادن بین افراد است و از لحاظ اجتماعی مطابق با طبقه ی برهمنان و محافظین سنن معنوی است و وارونا حاکم و ضامن اجرای تعهدات میان انسان هاست و از لحاظ اجتماعی مطابق با طبقه کشاتریاهاست. در حقیقت این دو خدا مکمل یکدیگرند و اگر وحدت میان این دو نباشد، قوانین جاویدان هستی و ناموس خداوندی، یعنی ریتا (Rta)، هرگز به مرتبه اجرا در نخواهد آمد. به همین دلیل است که میترا - وارونا را "ریتاوان" (Rtavan) یعنی "صاحبان ريتا" و یا "ریتاشیا گوپا" (Rtasyagopa) یعنی "نگهبان ریتا" نام نهاده اند. در علم الاساطير رومی هم این دو خدا به صورت "دومولوس" و "نوما" (۱۹) دیده می شوند.

همان طور که اشاره شد، وارونا همان اهورای فارسی است و لفظ مرکب میترا - اهورا در اوستا دیده می شود، که با میترا - وارونای هندی یکی است.


آگنی، خدای آتش: تندیس چوبی، جنوب هند

"آریامن" (Aryaman) و "داکشا" (Daksa)
آریامن متعلق به عالم صغیر است و معرف صفت جوانمردی و سلحشوری "آریا" (Arya) (۲۰) است و همان گونه که وظیفه ی قشر سلحشوری و کشاتریاها، حفظ شئونات طبقه ی اشراف و ایجاد توازن اجتماعی میان قشرهای مختلف است، آریامن نیز، به عنوان رب النوع این صفت، ضامن پاسداری از این موازین و شئونات جامعه می باشد. همچنین وظیفه ی تنظیم معاهده های ازدواج، رسوم و آداب جوانمردی و اجرای مناسک دینی را بر عهده دارد و هدایایی که در مراسم قربانی به پیشگاه خدایان تقدیم می شود، بین میترا، وارونا و آریامن تقسیم می گردد. (۲۱) جفت آریامن، "داکشا" نام دارد، که متعلق به عالم کبیر است و در حقیقت به شیوه ی اجرای عملی و ابعاد سحر و جادوی آن نظارت دارد و تجلی توانایی کاهنی است، که مناسک و آیین‌های دینی را برگزار و ارتباط با خدایان را میسر می سازد. در ریگ ودا، لفظ "داکشا" را "مهارت در اجرای مناسک" نیز معنا کرده اند. (۲۲) همانطور که قبلا ذکر شد، سنت قربانی یکی از اساسی ترین اصول دین ودایی است و به همین علت، در علم الاساطير متاخر هندوان، داکشا به "نفس هنر قربانی کردن" (۲۳) بدل گشته و در قلب زاهدی که برگزار کننده ی مراسم قربانی است، ظاهر می گردد. داکشا به مفهوم زیرکی، هوشیاری و دانایی نیز می باشد.


سوریا همراه با اوشاس در حال راندن تاریکی: سده ۱۳ م. کنده کاری

"بھاگا" (Bhaga) و " امشا" (Amsa)
لفظ "بهاگا" به معنی سهم است و مراد از آن به این سنت آریایی باستانی بر می گردد، که هر ساله تمام اموال موروثی قبیله - که اموال اجتماعی محسوب می شده - میان بزرگان قبیله تقسیم می شد و در حقیقت هر یک از روسا سهامدار املاک و اموال قبیله خویش بودند و به همین علت ایشان را "بها گاوانت" (Bhagavant)، یعنی سهامدار، می نامیدند. "بهاگا" به معنی بخشنده و کسی است، که نعمت و فراوانی ارزانی می‌دارد (۲۴) و گاهی نیز به معنی دارایی و بخت آمده است. "بهاگا" از خدایان قدیم هند و اروپایی است و در اوستا نیز با نام "بگ" و یا "بغ" از او نام برده شده است و ابتدای تمام "کرده ها" در "رام یشت" (کرده ۱ تا ۱۱) با عبارت "من می ستایم آب را و بخ را" آغاز می شود (۲۵). در دوره هخامنشی و در سنگ نوشته های این دوره، لفظ بگ به کار رفته، که معنای خدا را می دهد. "بهاگا" به عالم صغیر ارتباط دارد و مظهر سهم موروثی است. و در مقابل او "امشا" قرار می گیرد، که به عالم کبیر تعلق دارد و مظهر سهم خدادای است. "امشا" سمبل تمام چیزهایی است، که از راه شانس و اقبال می‌رسد (۲۶) و در ضمن سهم خدایان است، که از طریق قربانی به سوی آسمان اوج می گیرد. در جای دیگر، امشا به معنای "مالیات شاهانه" آمده و مراد از آن سهمی از مالیات است، که به شاه تعلق می گیرد.

آدی تیاهای فرعی
"تواشتری" (Tvastr) و "ساویتری" (Savitr)
"تواشتری" عنصر اساسی در امر امنیت و پیشرفت در جامعه ی انسانی به شمار می رود، زیرا او را سازنده ی آذرخش های "ایندرا" می دانند. او را از نیاکان "اشوین ها" ذکر کرده اند (۲۷) . تواشتری با عالم صغیر مرتبط است و مظهر صنعتگری و اسلحه سازی است (۲۸) و جفت او "ساویتری" است، که به عالم کبیر مرتبط است و سمبل اسلحه ی سحر آمیز و جادوی سخن و قدرت سحر کلام است (۲۹) . او را جوهره ی حیات نور نیز می دانند، که دشمنان و اهریمنان را دور می کند و ناظر بر تمام سلاح های سحر آمیزی است، که در اختیار قربانی دهندگان قرار می دهد، تا از آن طریق به پیروزی برسند.

"پوشان" (Pusan) و "شاكرا" (Sakra)
لفظ "پوشان" از ریشه (Pus) گرفته شده است و معنی رازق و پرورش دهنده را می دهد (۳۰) و مربوط به عالم صغیر است. البته لازم به ذکر است، که پوشان از جمله خدایانی است، که دارای صفات و خصوصیات و وظایف متفاوتی است و بیشتر او را با صفات حامی و حافظ رمه آراسته اند. او محافظ جوامع انسانی است"پوشان" (Pusan) و "شاكرا" (Sakra) و مردم را در جاده ها هدایت می کند و از خطرات راه مصون می دارد.

لفظ "شاکرا" از ریشه (Sak)، به معنی قوی بودن گرفته شده و "شاکرا" خود به معنای عظیم و مقتدر است و مربوط به عالم کبیر است. در حقیقت شاکرا مظهر شجاعت و نمایانگر ضرورت بی رحمی و جنگ در ابعاد مختلف زندگی است و تجلی روح قهرمان پروری جوانان است.

"ويواسوات" (Vivasvat) و "ویشنو" (Visnu)
"ويواسوات" را تجلی قوانین نیاکان - که همان مبانی و اصول اخلاقی است - دانسته اند، زیرا حاکم به اعمال نیاکان است و از طرفی در ریگ ودا، او را پدر "یمه" (Yama) - پادشاه وادی نیاکان و ملک الموت – می دانند. در کتاب اوستا نیز از ویواسوات با نام "ویواها وانت" (Vivahavant) نام برده شده است (۳۱). همان طور که ذکر شد، نیز "ابر" (Saranyu) - دختر تواشتری - همسر اوست . در ضمن ویواسوات به عالم صغیر مرتبط است.

"ويشنو" را اصل نگه دارنده و محافظ کائنات می دانند و از او به عنوان "قانون کیهانی" (Law Cosmic) نام می برند. لفظ ویشنو را از ریشه "ويش" (Vis) به معنای "گستردگی و نفوذ کردن و داخل شدن" و یا از ریشه "ویشلی" (Visli) به معنای "احاطه کردن" می دانند. در اوایل عهد ودایی، "ويشنو" از خدایان فرعی است، اما در علم الاساطير متاخر هندو، به والاترین درجه موجود در مثلث خدایان (۳۲) دست می یابد و چون اصل خلقت را به او منتسب می دانند، "سه گام عظمت" را از خصوصیات ویژه ی او ذکر می کنند. سه گام ویشنو به سه وادی عالم وجود یعنی زمین، فضای میانه و آسمان اطلاق می شود (۳۳). ویشنو به عالم كبير تعلق دارد.

۱- آدی تیاها، (Adityas) خدایان آسمانی و فرمانروایی
این دسته از خدایان فرزندان "رودرا" (Rudra) و "پریشنی" (Prisni) هستند (۳۴). رودراها و ماروت ها را خدایان باد و طوفان و جنگ و سلحشوری می دانند، که صادر کننده ی دستور حملات به دشمنان هستند (۳۵). از طرفی، لفظ "رودرا" از ریشه "رود" (Rud) به معنای "گریستن" و "بانگ برآوردن" ولفظ "ماروت" را از ریشه "مار" (Mr) به معنای "مردن" می دانند. و به همین علت است، که در ریگ ودا، رودراها و ماروت ها را "مسببین گریه و زاری" نام نهاده اند. این یازده خدا را با حواس ده گانه، به اضافه ی نفس منطبق ساخته و می گویند، هنگامی که این حواس از بدن انسان خارج می شود و فرد می میرد، خویشاوندان وی در فراغ او می گریند و زاری می کنند و برای یافتن آرامش، باید به دارندگان این قدرت متوسل شد.

۳- واسوها (Vasu): خدایان زمینی و بخشنده سلامتی و نعمت
"واسو" (Vasu) از ریشه "واسونی" (Vasuni)، به معنای "نعمت و فراوانی" است. و از این جهت، با "هومر"، که خدای بخشنده ی نعمت در یونان است، خویشاوندی دارد. از طرفی در علم الاساطير رومی، الهه ی "واسوا" (Vesuva) را داریم، که بعدها به "فرتونا" (Fortuna) تغییر نام می دهد و خدای بخت و موفقیت می شود (۳۶). در آیین ودایی هشت واسو داریم، که با افلاک هشتگانه مطابق هستند (۳۷). این افلاک و نیروهایی که در آن وجود دارد، اساس زندگی طبیعی را تشکیل می دهند.

خدای آتش: آگنی (Agni)
در بیش از دویست سرود ریگ ودا، از آگنی نام برده شده است. آیین نیایش و قربانی متوجه اوست. دهان آگنی، محراب مقدس آتش است و قربانی و تمام هدایا و نذرها در دهان او ریخته می شود و به همین علت جایگاه او را مرکز زمین می دانند.

خدایان خاک : اشوین ها (Asvins)
که از ازدواج "ابر" و "ويواسوات" متولد شده اند. اشوین از ریشه "اشو" (Asv) در زبان سانسکریت گرفته شده، که به معنای اسب است. اشوین ها دو قلوهایی هستند، که سر اسب مانند دارند. اشوین ها را به عنوان خدایان کشاورزی و حاصلخیزی مورد پرستش قرار می دهند.

خدای هوا و باد: اوشاس" (Usas)
الهه سحرگاهان است. فرزند "دیائوس" (خدای آسمان) و همسر "سوريا" (خورشید) است.

خدای آسمان ماه و ستارگان
"دیائوس" (Dyaus) که در بخش وارونا در موردش توضیح داده شد.

خدای خورشید: "سوریا" (Surya)
سمبل قدرت و حیات است، چون زندگی بدون گرما ممکن نیست. اشراف سوریا به جهان با بروج دوازده گانه خورشید در طول سال نسبت دارد و " آدی تیاها"، نمایندگان او در طول سال هستند.


یمه، خدای عالم نیاکان و ملک الموت، نقاشی، ۱۸۲۰ م

خدایان فردی
"ايندرا" (Indra)
ایندرا یکی از محبوب ترین خدایان ریگ ودا است و در بیش از یک چهارم سرودهای ودا نام او ذکر شده است و به همین علت شکل ظاهری او از دیگر خدایان مشخص تر است و در بیشتر موارد صورت انسانی (Anthropomorphique) دارد. او بیش از هر چیز خدای طوفان و رعد است و به همین علت مهم ترین دوست گروه ماروت هاست. سلاح او "واجرا" (Vajra) نام دارد که به معنای "رعد" است و شاهکار تواشتری است. یکی از خصوصیات ممتاز ایندرا نوشیدن شربت جاودانگی یعنی "سوما" (Soma) است (۳۸) و به همین علت او را "سوماپا" (Somapa)، یعنی "کسی که سوما می نوشد"، نیز نام نهاده اند. ارزنده ترین شاهکار "ایندرا" که سبب محبوبیت و معروفیت او شده، کشتن اهریمنی به نام "وارتا" (Varta) است. وارتا اهریمنی اژدها گونه است، که جمله آب های زمین را می بلعد و در شکم خود محبوس می کند و در نتیجه جهان را خشکسالی فرا میگیرد و ایندرا با از میان برداشتن او، نعمت حاصلخیزی را دوباره به انسان ها هدیه می دهد. ایندرا با وارونا از لحاظ ویژگی و قدرت بسیار نزدیک است. ایندرا قدرت طبیعی عالم است و وارونا جنبه سحر آمیز دارد. سرانجام بین این دو کشمکش رخ می دهد و وارونا به تدریج نیروی خویش را از کف می دهد.

"پر اجاپاتی" (Prajapati)
همان طور که ذکر شد، در پایان سرودهای ودا، مفهوم خدای یگانه و یکتاپرستی جلوه می کند. این خدای یگانه که تمام خدایان را تحت الشعاع قرار می دهد، "ویشواکارما" (Visvakarma) و یا "پوروشا" (Purusa) و یا "پراجا پاتی" نام نهاده اند. او را هسته ی جهان و یا هسته ی طلایی نیز می گویند. از عمده ترین خصوصیات او یکی صفت خلاقیت و آفرینش است (۳۹) و دیگری دریافت کننده آیین قربانی است (۴۰) . سرانجام مفهوم آفرینش و اشاره به اصول کلی عالم است، که در سرود آفرینش ذکر شده است (۴۱) . جالب آنکه در بعضی از سرودهای ابتدایی ریگ ودا، پوروشا را به عنوان اولین قربانی معرفی می کند، به این مضمون که خدایان، پوروشا را قربانی می کنند و از هر یک از قسمت های بدن او یکی از اجزای هستی به وجود می آید و این عمل پوروشا که حاضر به قربانی شدن می شود، وحدت در کثرت است و وظیفه انسان این می شود، که این اعضای پراکنده را جمع و به هم پیوند دهد و از کثرت به وحدت برسد، به همین علت آیین قربانی شکل می گیرد.

خدایان شر
در سرودهای ریگ ودا، به جز در بخش دهم، گروه مشخصی از خدایان شر وجود ندارد، بلکه سخن از "دشمنی واحد" علیه "خدایی واحد" است، که عمدتاً این صحبت بر سر نبرد ایندرا با وارتا است. بر اثر تحول نظام فکری هندوان و پذیرفتن نوع تفکر فرهنگی آسیای غربی، که به نظام خیر و شر معتقد است، در اواخر ودا با دو گروه از خدایان به نام "آسورا" (Asura) و "دیوا" (Div) روبه رو هستیم که "دیوا" گروه خدایان خیر و "آسورا" گروه خدایان شر هستند . لازم به ذکر است که آسورای هندی با اهورای ایرانی یکی است، اما "اهورا" خدای خوبی و خیر و "آسورا" خدای بدی و شر است.



پانوشت ها
Radhakrishnan (۱)
۲- ادیان و مکتبهای فلسفی هند / داریوش شایگان / جلد اول / صفحه ۱۵
۳- برای اطلاع از دیگر دوره ها رجوع شود به :
کتاب ادیان و مکتبهای فلسفی هند / داریوش شایگان جلد اول / فصل اول
۴ - "یمه" برابر جمشید ایران است، چرا که یمه از ریشه "یم" و جمشید از ریشه جم گرفته شده و این دو با هم قرابت دارند.
۵- کارما یعنی کردار، و مراد از آن عمل و عکس العمل کردار است، که همچون تاثیرات دیرینه و پیگیر در ضمیر ناخودآگاه موجود است. ذکر شده از کتاب ادیان و مکتبهای فلسفی هند / داریوش شایگان / جلد اول / صفحه ۲۰ پاورقی شماره ۱
۶- سرود - ۱۲۹ - کتاب ۱۰ ، برداشتی از کتاب تاریخ جامع ادیان / جان ناس / ترجمه علی اصغر حکمت / ص ۱۴۴/ ۱۳۷۰ تهران
George de Mezil (۷)
R.C. Zaehner: Hinduism, Oxford 1962, P.23. (۸)
۹- رجوع شود به :
A. A Machonell: Vedic My Theology, Indological Book House, Varanasi, 1963, P .45,121
۱۰- دیائوس از ریشه "دیو" سانسکریت (Div) و "دیس" لاتين (Dis) گرفته شده است و با "دیاوس پیتا" هندی ها و "زئوس پاتو" یونانی ها و " ژوپیتر" رومی ها و "تیوزیو" طوائف ژرمانیک خویشاوندی دارد، که همسرش زمین (Prthivi) جفت جدایی ناپذیر آسمان - زمین را تشکیل می داده اند.
Rig Veda, V III, 41,3 (۱۱)
۱۲- ریتا در اوستا "آرتا" نام دارد. این کلمه در اسامی شهریاران ایران باستان نیز منعکس بوده است، مانند آرتا خشائرا (Artaxshathra). ضد این مفهوم لفظ "دروج" (Drhj) است، که به معنی حیله و تزویر است. این دو مفهوم در هند با لفظ "دارما" (Dharma) و "آدارما" (Adharma) آمده است. ریتا در حقیقت همان مفهوم دارما است، که بعدها جایگزین آن شده است. رجوع شود به :
J. Duchesne Gullemin: Zoroastre, Paris 1948, P. 28-71
۱۳ - وارونا را از ریشه (Vrnoti) به معنی پوشاندن نیز می دانند.
۱۴ - وارونا را از ریشه (Ver) به معنی پیوستن و پیوند کردن نیز می دانند.
Ibid, 1.24.10-14 (۱۵)
۱۶ - اسرار اساطیر هند (خدایان ودایی) / دکتر امیر حسین ذکر گو / ص ۳۶
Graven, Rog C. Indian Mythology. P 172.73 (۱۷)
Rig Veda, 5.63.2-5 (۱۸)
۱۹ - رومولوس نیروی مجریه مطابق با وارونا و نوما نیروی معنوی مطابق و هم تراز با میترا می باشد.
۲۰ - لفظ "آریا" (Arya) در لغت به معنی سلحشوری است، که از خصایص خاص اقوام آریایی است.
Hindu Polytheism, P. 17 (۲۱)
Rh Veda, 1.19.7 (۲۲)
Art of Sacrifice (۲۳)
Rig Veda 7.41.2-3 (۲۴)
۲۵ - پور داوود / رام پشت / کرده اول / يشت ها / جلد ٢ / ص ۱۴۵
Rig Veda 1.1.2,4 (۲۶)
۲۷- تواشتری دختری به نام "ابر" (Saranyu) دارد، که او را به عقد مردی به نام "ویواسوات" (Vivasvat) در می آورد و از آنها اشوین ها زاده می شوند.
Atharva Veda 12.3.33 (۲۸)
Hindu Polytheism, P. 125 (۲۹)
The Veda Age, P. 370 (۳۰)
Hindu Polytheism, P. 125 (۳۱)
۳۲- مثلث خدایان عبارت است از اتحاد "ویشنو - برهما - شیوا"، که در حقیقت در بر گیرنده صفات و تجلی خصوصیات "خلقت - محافظت - نابودی" هستند.
The Veda Age, P. 371 (۳۳)
۳۴- رودرا از خدایان اولیه ریگ ودا است، که او را خدای توفان های مخوف، پروردگار زمان و رب النوع مرگ می دانند. از طرفی او را فرود آورنده باران، باروری و حاصلخیزی نام نهاده اند. پریشنی به معنای مشک آب است و او را باران نیز نام نهاده اند. برای اطلاعات بیشتر رجوع شود به :
اسرار اساطیر هند / ذکر گو / ص ۱۹۷-۱۹۱
۳۵ - از این جهت آنها را هم تر از با "آپولو" (Apollo) خدای اساطیر یونان می دانند.
۳۶- رجوع شود به:
Alain Danielov: de polytheisme hindou, paris 1960. P137
۳۷ - افلاک هشت گانه عبارتند از : آتش، خاک، هوا و باد، آسمان و ستارگان، ماه و خورشید
۳۸- سوما در اوستا با لفظ "هو ما" (Homa) آمده است.
Rig Veda 121, 2 (۳۹)
Rig Veda 90, 1 (۴۰)
Rig Veda 129 (۴۱)



منابع
۱- دکتر امیر حسین ذکر گو / اسرار اساطیر هند خدایان ودایی تهران انتشارات فکر روز ۱۳۷۷
۲- مهرداد بهار / ادیان آسیایی تهران / نشر چشمه / ۱۳۸۰
۳- داریوش شایگان / ادیان و مکتبهای فلسفی هند تهران / انتشارات امیر کبیر ۱۳۷۵
۴- محمدرضا جلال نائینی هند در یک نگاه ، مردم شناسی، تاریخ سیاسی هندوستان، تاریخ مذهب هندو تهران / شیراز ۱۳۷۵
۵- کنگره / دانشگاه آزاد / اسکندر و سلوکی ها ، میترا در ایران و هند
۶- ترجمه محمدرضا جلال نائینی / گزیده سرودهای ریگ ودا / تهران / امیر کبیر ۱۳۴۸
۷- رادها کریشنان / ادیان شرق و فکر غرب / ترجمه رضازاده شفق / تهران / دانشگاه تهران ۱۳۴۴
۸- مارتین ورمازون / آیین میترا / ترجمه بزرگ نادرزاده / تهران / نشر چشمه ۱۳۷۲
۹- جان ناس / تاریخ جوامع اديان / ترجمه علی اصغر حکمت / تهران ۱۳۷۰
۱۰ - پورداوود / رام پشت / بی جا بی تا
India Mythology \ Lonse, Veronica\ London\ Pan Hamlyn\ 1967 (۱۱)
Persia Mythology \ Linnells John London\ Chancellor Press\ 1997 (۱۲)
Asian My Theologies \ Chicago, The University Press\ 1993 (۱۳)
Rig Veda, Atharva Veda (۱۴)
de polythism hindu alain danielov \ Paris \ 1960 (۱۵)
(۱۶) Hinduism \ R.C. Zaehner \ Oxford \ 1962